W wierzeniach dawnych Słowian mak odgrywał ważną rolę – uważali oni, że dzięki swoim halucynogennym właściwościom pomaga nawiązać łączność ze światem duchów. Makówka z kolei była dla nich symbolem domu, który jednoczy mieszkańców. Tradycja chrześcijańska nakazuje spożywanie potraw z makiem podczas wigilijnej kolacji, bo mak oznacza obfitość plonów i dostatek. W każdym regionie Polski znajdziemy charakterystyczne świąteczne dania z makiem.
Bez maku nie ma Świąt
Ryba, czerwony barszcz, orzechy, uszka, grzyby… Każda z wigilijnych potraw ma swoją specyficzną symbolikę. Mak jest dla chrześcijan symbolem dostatku i obfitości, dlatego nie powinno go zabraknąć na świątecznym stole.
Kutia wywodzi się z Kresów, ale razem z przesiedleńcami po II wojnie światowej trafiła na Dolny Śląsk. Obecnie jest popularna w całej Polsce. Oprócz maku jej podstawowym składnikiem jest ugotowana pszenica (może to być też kasza jęczmienna – pęczak lub orkiszowa). Mak przed wymieszaniem należy sparzyć i trzykrotnie zmielić, aż puści biały sok. Do kutii dodaje się miód i bakalie: skórkę pomarańczową, rodzynki, suszone figi, a także orzechy i migdały. Niektórzy zaprawiają też kutię słodką śmietanką.
Makiełki (lub makówki) pochodzą ze Śląska. To kawałki lekkiego, najczęściej drożdżowego pieczywa, zalane słodkim mlekiem i przełożone masą makową z dodatkiem bakalii, fig, rumu, rodzynek, orzechów i migdałów. W zasadzie przypomina kutię, ale zamiast napęczniałej pszenicy do jej przygotowania używa się pieczywa lub – w niektórych regionach – makaronu. Niektórzy nasączają rumem dodawane do deseru bakalie.
Kluski z makiem są typową wielkopolską potrawą wigilijną, ale można je też spotkać na Podlasiu i Podkarpaciu. Nadzienie z maku przypomina to z kutii czy makiełek; jest słodkie i wypełnione bakaliami. Kluski używane do przygotowania tej potrawy to najczęściej łazanki, ale może być też każdy inny rodzaj makaronu. Niektóre gospodynie przygotowują do tego dania własne kluski krojone.
Makowce to ciasta z makiem, a jest ich ogromna różnorodność. Najbardziej popularne u nas są makowce zawijane, polane z wierzchu lukrem lub czekoladą i posypane siekaną skórką pomarańczową. Makowce mogą mieć postać strucli, rolady, placka, sernika z makiem albo tortu makowego. Przygotowuje się je na bazie ciasta drożdżowego, kruchego albo francuskiego. Wersja dla zapracowanych to rolada makowa z mrożonego ciasta francuskiego i gotowej masy makowej. Na jej przygotowanie wystarczy dosłownie pół godziny, a smakiem nie odbiega od wykwintnych wypieków.
Łamańce z makiem to staropolski deser wigilijny. Składa się ze specjalnie przygotowanej masy makowej z bakaliami oraz własnoręcznie wykonanych kruchych ciasteczek. Mak mielimy z dodatkiem mleka i słodkiej śmietanki, a następnie dodajemy bakalie i orzechy. Z kruchego ciasta robimy podłużne ciasteczka i wkładamy do piekarnika. Masę makową przed podaniem schładzamy, a ciasteczka w nią „wbijamy”. Deser jemy nabierając masę makową na ciastka.
Pierogi z makiem nie są tak popularne jak pozostałe wigilijne dania, ale również mają swoich zwolenników. Ciasto na pierogi przygotowujemy tak jak zwykle, ale jako nadzienia używamy masy z ugotowanego w mleku, a następnie zmielonego dwukrotnie maku z bakaliami. Pierogi można polać słodką śmietaną i posypać cukrem pudrem.